Alihan Töre Şagunî: Türkistan’ın korkusuz bilgesi

19.Yüzyıl sonlarında (21 Mart 1885) Kırgızistan’ın Tokmak (eski: Balasagun) şehrinde dünyaya gelen Alihan Töre Şagunî 28 Şubat 1976’da son bulan dünya hayatına pek çok kahramanlıklar bıraktı.

Alihan Töre Şagunî ve ailesi (Şagunî, Balasagunlu demektir. Orada doğduğu için Şaguni denir.)

Yaşadığı dönem Müslüman ve Türklerin, Batı’nın hem fikri yönden asimile etme hem de askeri yönden sömürgeleştirme çabalarının altında olduğu bir dönemdi. Alihan Töre ise ilk ilmi eğitimlerini ülkesinde aldıktan sonra Mekke, Medine, Buhara gibi şehirlerde ilmini tamamladı. Böylece hem İslam coğrafyasını hem de Türk coğrafyasını daha yakından tanımış oldu. Bu dönemde Arapça’dan Osmanlı Türkçesi’ne kadar pek çok dille de tanıştı.

Ülkesine döndüğünde artık halkını sömürge altında tutmak isteyenlerin köksüz fikirleriyle mücadele edebilecek donanımdaydı. Bolşevizm ve Batıcılık fikirlerine karşı tezler ortaya sundu. Ancak bu yeterli değildi. Çünkü o dönemlerde Rus ordusu ile Osmanlı ordusu karşı karşıya gelmişti. Ruslar, Osmanlıya karşı sömürgesi altında tuttuğu topraklardan savaşacak askerler toplamaya kalkıştı. Kırgız gençlerini de Rus ordusuna katmak istediler. Ancak bu noktada Ruslar, Ali Han Töre Saguni engeline takıldı. Çünkü bir alim olarak Alihan Tore, gençleri bu konuda bilinçlendirdi ve bu savaşa zorla sürüklenseler dahi Osmanlıya karşı tek bir kurşun atılmaması için direniş oluşturdu. Onun bu mücadelesi 6 kez hapis yatmasına sebebiyet verdi fakat yine de mücadeleyi bırakmadı.

Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluşu

Ruslar, Kırgızistan direnişini kırınca Ali Han Töre, direnişin devam ettiği başka sahalara yöneldi. Bu sahalardan biri Doğu Türkistan’dı. Doğu Türkistan yıllardır Çin’in fikri ve askeri baskısı altındaydı. (Özellikle: 1920 -1930 Uygur bölgesinin tamamı Çinli kural tanımaz çetelerin denetimi altındaydı) Ardından uzun ve kanlı mücadeleler sonucu kurulan 1933 yılındaki Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti de Çin tarafından 1934 yılında yıkılmıştı. Bölgede tekrar Çinli legal ve illegal güçler hakimdi.

Alihan Töre Şagunî, Doğu Türkistan’a işte böyle bir dönemde gelmişti. Burada İslam ve Türklük şuurunun getirdiği bağımsızlık fikrini diri tuttu. Azadlık Cemiyeti‘ni kurarak halkı bilinçlendirmek için propagandalar yaptı. Bu sefer Çin hükümeti tarafından tutuklandı. (1937) 52 yaşında girdiği Çin hapishanesinden 1941 yılında serbest kalarak çıktı.

Onun fikirlerine güç yetiremeyenler her seferinde hapisle tehdit ediyordu. Daha sonra mareşal unvanını alacak olan Alihan Töre artık işin askeri mücadele boyutuna yönelmenin gerekliliğini anlamıştı.

Gulca Zaferi

Türkistanlıların, Çin ordusunun işgaline karşı verdiği direnişin önderliğini üstlendi. 1941-1944 yılları arasındaki mücadelede Gulca Zaferi ile Çin’i yenilgiye uğrattı. Bu galibiyetin ardından Doğu Türkistan Cumhuriyeti‘ni kurdu ve Doğu Türkistan Cumhuriyetinin ilk cumhurbaşkanı olarak seçildi. Başkomutan ve Mareşal unvanını aldı.

Hakimbek Hoca, Osman Batur (direnişçi lider), Rehimcan Sabır Hacı, Muhammedcan Mahsum, Habib Yöneci, Enver Mosabayov, Abdulkerim Abbas gibi isimler yönetimde yer aldı.

Doğu Türkistan Cumhuriyeti haritası, bayrağı ve basılan ilk parası

Duyurulan 9 maddeden oluşan Doğu Türkistan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirgesinin maddeleri:

1. “Doğu Türkistan topraklarından Çin egemenliği edebi olarak yok edilecek” ile başlıyordu. Aslında Ali Han Töre, hiçbir zaman direnişe sadece Doğu Türkistan ile  sınırlı bakmamıştı. Onun arzusu tüm Türkistan’ı özgürlüğüne kavuşturmaktı.
2. “Kurulan yeni devlet, Doğu Türkistan halkının eşitliğine dayanan gerçek, özgür ve tam bağımsız bir devlet olacak”  maddesiyle şimdiye kadar öğrettiği tam bağımsızlık fikrini resmileştirirken günümüzde tüm dünyada benimsenen özgür ve eşitlikçi toplumun temellerini de atmak istedi.
3. “Doğu Türkistan ekonomisinin her yönüyle geliştirilmesi amacıyla, özel sanayi, tarım, hayvancılık faaliyetleri ile özel ticari girişimler teşvik edilecek ve halkın refah seviyesi yükseltilecek” bağımsızlığın sürdürülebilir olması için ekonomik özgürlük olmasını gerektiğini biliyordu ve kalıcılığı sağlamak için ekonomik atılımlar yapmak istedi.
4. “Doğu Türkistan halkının çoğunun islam dinine inanıyor olması sebebiyle, bu dini desteklemenin yanında, başka dinler dahi himaye edilecek” hoşgörüye dayalı bir düzeni hakim kılmayı arzuladı.
5. Din, eğitim ve sağlık işleri geliştirilecek
6. Dünyadaki bütün demokratik ülkelerle, özellikle de komşu Sovyet hükûmetiyle dostluk temeline dayalı ilişkiler kurulacak; yine Çin hükûmetiyle siyasi ve iktisadi alakalarda bulunulacak
7. Doğu Türkistan hükûmetini ve barışı korumak amacıyla, Doğu Türkistan’da yaşayan bütün milletlerden müteşekkil bir ordu kurulacak
8. Banka, posta-telgraf, orman işleri ve madencilik gibi tabii kaynaklar, bütünüyle hükümetin idaresine teslim edilecek
9. Makam düşkünlüğü, ırkçılık ve rüşvet yok edilecek

Her ne kadar 6. Maddede Sovyet Rusya ile iyi ilişkiler kurmak istenildiğinden bahsetse de Ruslar, Kırgız direnişinden çok iyi tanıdıkları için Alihan Töre’nin etkisiz hale getirilmesini istiyordu. Çünkü Alihan Töre’nin kendilerinin kuklası olmayacağını çok iyi biliyorlardu. Ayrıca ilan edilen bu bağımsızlık Orta Asya, Türk topraklarında domino etkisi oluşturabilirdi. Bu da Rusların işine gelen bir durum değildi. Sovyet yönetimi Stalin’in Alihan Töre Şagunî ile görüşme teklifini Doğu Türkistan yönetimine iletti. Alihan Töre bu görüşme teklifini kabul etti. Bu görüşme Kazakistan sınırında yapılacaktı. Maalesef burada Alihan Töre’ye bir kumpas kuruldu ve kaçırıldı. Ev hapsinde tutularak siyaset yasağı uygulandı. Ve 1976 yılında Taşkent’te vefat etti. (Allah rahmet eylesin)

Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin ilk devlet başkanı Alihan Töre Şagunî kabri şu an Taşkent’teki Şeyh Zeyniddin Baba mezarlığında bulunuyor.

Alihan Töre Şaguni eserleri:

• Tarih-i Muhammedî ( 1957-58 İslama karşı saldırıların arttığı bir dönemde yazılması bakımından önemlidir)
• Türkistan Kaygusi (Hatıratları)
• Şifâü’l-ilel Gib (Hastalıkların Şifası)